ترنم تسنیم

فلسفه استفاده از واژه «کل» در دعای ماه مبارک رمضان چیست؟

اَللّهُمَّ اَغْنِ کُلَّ فَقیرٍ اَللّهُمَّ اَشْبِعْ کُلَّ جایِعٍ اَللّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیانٍ.

پاسخ:
بدون شک انسان در مکتب اسلام، از جایگاه والایی برخوردار است و درواقع اگر انسانیت انسان زنده نگه‌داشته شده، در سایه دین خدا، مخصوصاً دین مبین اسلام است؛ قرآن کریم که کتاب آسمانی ما است، ارزش‌ها و امتیازات فراوانی برای انسان بیان می‌کند که به‌عنوان نمونه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:

1) مسجود فرشتگان الهی است.

2) ظرفیت علمی انسان بزرگ‌ترین ظرفیتی است که یک مخلوق می‌تواند داشته باشد.

3) فطرت انسان خداشناس است و در عمق وجدان خود به خدای خویش آگاهی دارد.

4) او مختار آفریده‌شده است. (1)

البته سرزنش‌هایی هم متوجه آنان شده است، از قبیل اینکه «انسان بسیار ظالم و کفران کننده‌ نعمت‌های الهی است» (2) و این سرزنش‌ها به بُعد طبیعی و مادی انسان برمی‌گردد و اصل در انسانیت انسان همان بعد مجرد اوست که او می‌تواند با اختیاری که دارد استعدادهای بعد مجرد خویش یا بعد مادی‌اش را به فعلیت برساند؛ باوجوداین امتیازات و خوبی‌هایی که انسان دارد، به کار بردن واژه کل در دعاها ناظر به ارزش‌گذاری به انسان نیست، مخصوصاً اگر این توهم در ذهن انسان برسد که پس انسان‌محور همه هستی است و درواقع یک نوع تفکر انسان‌گرایی و اومانیستی در ذهن انسان پدید آید؛ البته انسان دارای ارزش بسیار والایی است ولی ‌نه در آن حد که به انسان‌محوری بگراییم و خود همین دعاها که گفتگوی باخدا است یک نوع ارزش برای انسان به‌حساب می‌آید، زیرا مگر کم است که یک موجود ناقص فقیر با یک موجود کامل در حد اعلی و غنی و… گفتگو نماید و همه خواسته‌هایش را بدون دغدغه و بی‌پرده به او بگوید.

برای بیان: فلسفه کاربرد واژه «کل»، ناگزیر از بیان مقدمه‌ای هستیم و آن اینکه دعا نوعی ارتباط است میان انسان و خداوند و این ارتباط با خداوند آدابی دارد که در کتاب‌ها مفصل بیان‌شده است. (3)

یکی از آداب و شرایط دعایی که به مورد اجابت می‌رسد این است که برای مؤمنان دیگر نیز دعا کنند، درواقع بعد از حمد و ثنای الهی و صلوات بر محمد و آلش صلی‌الله علیه و آله وسلم مهم‌ترین بعد دعا این است که برای دیگران دعا کنند، در حقیقت این نوع از دعا، همه مرزها، حصارها و قیدها را می‌برد و یک انسان مسلمان با یک امت بزرگ اسلامی در طول تاریخ و درروی زمین، ارتباط برقرار می‌کند، همان‌گونه که صلوات بر محمد و آل او انسان را با ولایت آسمانی مرتبط می‌سازد؛ تعمیم دعا برای مؤمنان، محبوب خداوند است و آن دعا را اجابت می‌کند، زیرا وقتی انسان برای همه دعا می‌کند، خداوند یا همه را رد می‌کند یا بعضی را رد و بعضی دیگر را قبول و یا همه را قبول می‌کند، او کریم‌تر از آن است که همه را رد نماید.

این نوع از دعا کردن در کتاب خدا و روایات معصومین علیهم‌السلام مورد تأکید زیادی واقع‌شده است و هم‌چنین آمده است که خداوند ثواب صاحب دعا را به عدد هر مؤمنی که دعایش شامل او شود، حسنه می‌دهد و هر مؤمنی که این دعا شاملش شود، روز قیامت برای او شفاعت می‌کند؛ (4) از امام صادق علیه‌السلام نقل‌شده که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله وسلم فرمود: هیچ مؤمنی نیست که برای مؤمنین و مؤمنات دعا کند، جز اینکه خداوند مثل آنچه را که برای آن‌ها دعا کرده است، از جانب هر مؤمن و مؤمنه‌ای که درگذشته از اول آفرینش یا کسانی که در آینده می‌آیند تا روز قیامت، بازمی‌گرداند و در روز قیامت که دستور برسد فلان شخص را به جهنم ببرید، مؤمنین و مؤمنات عرض می‌کنند، خدایا این شخص در دنیا برای ما دعا می‌کرد، شفاعت ما را در حق ایشان قبول نما، خداوند هم شفاعت آن‌ها را در حق دعاکننده قبول می‌کند و او از رفتن به آتش نجات می‌یابد. (5)

جالب اینجاست که این‌گونه دعا کردن و تعمیم دادن به همه مؤمنان در دعاهای وارده از معصومین علیهم‌السلام فراوان به چشم می‌خورد که یک نمونه آن، دعای وارده در ماه رمضان است که بعد از نمازهای واجب یومیه خوانده می‌شود، در صحیفه مبارکه سجادیه که دعاهای امام سجاد علیه‌السلام است، دعاهای زیاد با این شیوه آمده مثلاً دعای هفدهم، نوزدهم، دعای بیست و هفتم که امام برای مرزداران کشورهای اسلامی دعا می‌کنند؛ پس عمومیت دادن در دعاها و دعا کردن برای دیگران در منابع اسلامی، اعم از قرآن (مثل آیاتی که با ربنا شروع می‌شود) و روایات بسیار آمده است؛ فلسفه عمومیت دادن را نیز خود پیشوایان معصوم علیهم‌السلام بیان فرموده‌اند و آن این است که این‌گونه دعا کردن زودتر به هدف اجابت می‌رسد؛ (6) به دیگر بیان، اسلام دینی است اجتماعی که پیام‌ها، دستورها، احکام و عبادات آن متوجه همه مردم است و درواقع می‌خواهد با این‌گونه پیام‌هایش، روح اجتماع را زنده کنند، مثلاً دستور به نماز جماعت، نماز جمعه، حج، خمس، زکات و حتی در دعا کردن برای دیگر برادران و خواهران، اجتماعی بودن خود را به نمایش گذاشته است.

پی‌نوشت:
1) حایری تهرانی، مهدی، شخصیت انسان ازنظر قرآن و عترت، بنیاد فرهنگی امام مهدی، چاپ اول، 1373، ص 105-114.
2) ابراهیم، آیه 34
3) ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، جلد 2، صفحه 488-472.
4) الآصفی، محمدمهدی، الدعا عند اهل‌البیت علیهم‌السلام، انوار المهدی، چاپ اول، 1418 ق، صفحه 154-155.
5) همان، صفحه 156، به نقل از امالی طوسی، جلد 2، صفحه 15
6) اصول کافی، جلد 4، صفحه 242